Bil y Gymraeg ac Addysg yn pasio cyfnod allweddol

Mae deddf arfaethedig sy'n "ceisio sicrhau bod pob disgybl yn cyrraedd diwedd oedran ysgol gorfodol fel defnyddiwr iaith Gymraeg annibynnol" wedi pasio'r cam olaf ond un yn y Senedd ddydd Mawrth.

Cyfnod tri o'r pedwar yn y broses o greu deddf yn y Senedd oedd y drafodaeth fanwl olaf ar Fil y Gymraeg ac Addysg.

Mae'r Bil, o dan ofal Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg Mark Drakeford, yn nodi y bydd tri chategori o ran darpariaeth addysg Gymraeg ysgolion sef: (i) "Prif Iaith – Cymraeg" (ii) "Dwy Iaith" a (iii) "Prif Iaith – Saesneg, rhannol Gymraeg".

Bydd yn "darparu sail statudol i'r targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050" ac yn sefydlu Athrofa Dysgu Cymraeg Genedlaethol i "gynllunio datblygiad y gweithlu addysg a darparu hyfforddiant ar eu cyfer er mwyn gwella dysgu Cymraeg mewn ysgolion".

Mae disgwyl iddo basio pleidlais derfynol yn y Senedd yr wythnos nesaf cyn dod yn gyfraith.

Dywedodd Mark Drakeford wrth ASau bod y targed o filiwn o siaradwyr "wedi ysgogi ymdrechion cynifer o sefydliadau ac unigolion ledled Cymru i ymuno â ni ar y daith hon".

Mae tua 23% o ddysgwyr yn cael addysg cyfrwng Cymraeg ar hyn o bryd.

Uchelgais strategaeth Cymraeg 2050 Llywodraeth Cymru yw cynyddu cyfran y grwpiau blwyddyn sy'n cael addysg cyfrwng Cymraeg i 30% erbyn 2030/31 a 40% erbyn 2050.

Roedd AS Plaid Cymru, Cefin Campbell, wedi ceisio cynyddu'r targed a'i osod yn y bil trwy gyflwyno gwelliannau, gan gynnwys ceisio ychwanegu:

Roedd Cymdeithas yr Iaith wedi galw ar ASau i gefnogi'r gwelliant i gael targed o 50% yn y Bil, ond pleidleisiodd 39 aelod yn erbyn a 12 o blaid.

Meddai Toni Schiavone ar ran y gymdeithas cyn y ddadl: "Rydyn ni'n gwbl glir mai'r nod yw addysg Gymraeg i bawb, ac rydyn ni'n siomedig nad yw'n gwleidyddion wedi dilyn y trywydd yma".

"Fodd bynnag, mae'r ffaith nad oes targed addysg Gymraeg o gwbl yn y Bil ar hyn o bryd yn wendid mor sylfaenol, rydyn ni'n gweld y gwelliant yma fel un annigonol ond hanfodol er mwyn sicrhau bod cynnydd tuag at addysg Gymraeg i bawb, sy'n fater o gyfiawnder i genedlaethau'r dyfodol."

Ar ôl y ddadl, dywedodd bod y "llywodraeth a'r Senedd wedi colli cyfle unwaith mewn cenhedlaeth".

Dywedodd Cefin Campbell yn y Senedd, "chwarter canrif wedi agor y Senedd hon, mae'n fater o siom bod y mwyafrif o blant a phobl ifanc yng Nghymru yn parhau i gael eu hamddifadu o'r cyfle i ddysgu'r Gymraeg yn ein cyfundrefn addysg a'i defnyddio yn eu bywyd pob dydd".

Ceisiodd Cefin Campbell hefyd gynyddu'r isafswm o addysg Gymraeg ar gyfer ysgolion categori prif iaith Saesneg, rhannol Gymraeg o 10 y cant i 20 y cant.

Ond dywedodd Mark Drakeford, "rwy'n credu bod cynyddu'r isafswm o addysg Gymraeg i 20 y cant yn arwain at risg sylweddol na fydd hi'n bosibl cyflawni hyn yn ymarferol".

Dywedodd y Ceidwadwr Tom Giffard, "mae'n bwysig bod Senedd a phobl Cymru yn gwybod bod y Ceidwadwyr Cymreig o blaid yr iaith Gymraeg, ein bod ni o blaid Cymru, ein bod ni o blaid cyrraedd y targed o un filiwn o siaradwyr erbyn 2050".

Pasiwyd nifer o welliannau Ceidwadol i'r Bil a gafodd eu cyflwyno, meddai Tom Giffard, "gyda'r un nod a bwriad, sef cefnogi rhieni a gwarcheidwaid i helpu eu plant gyda gwaith ysgol a gwaith cartref os nad ydynt yn siarad Cymraeg eu hunain".

Mae'r Bil hefyd yn cynnwys "mesurau lliniaru" er mwyn "osgoi unrhyw effeithiau negyddol ar rai grwpiau o blant a phobl ifanc", meddai Llywodraeth Cymru yn eu hasesiad effaith o'r Bil.

Yn eu plith, ni chaiff y ddarpariaeth Gymraeg ofynnol o 10% eu cyflwyno'n syth ar ôl pasio'r Bil, a gall ysgolion wneud cais i gael eu heithrio hyd at dair blynedd i ddechrau, gyda'r posibilrwydd o hyd at dair blynedd arall, rhag y gofyniad i ddarparu addysg Gymraeg yn unol â'u categori iaith.

10% yw'r isafswm o ddarpariaeth addysg Gymraeg ar gyfer ysgol "Prif Iaith – Saesneg, rhannol Gymraeg" sy'n gyfystyr ag oddeutu 2.5 awr yr wythnos ar gyfartaledd ac mae'n debygol y byddai'r gofyniad hwn yn cael ei gyflawni gan wersi Cymraeg (pwnc) yn bennaf.

Yn ôl yr asesiad effaith, roedd yr ymatebion i ymgynghoriad yn cynnwys "pryderon na ddylai addysgu Cymraeg gael blaenoriaeth dros addysgu pynciau allweddol megis Mathemateg, Gwyddoniaeth a Saesneg ac na ddylai leihau ansawdd yr addysgu yn y pynciau hynny".

Mae'r llywodraeth yn cydnabod bod "risg isel… sydd ag effaith isel y gellir ei lliniaru" y "gall addysg ehangach gael ei effeithio wrth i'r addysg Gymraeg a ddarperir gynyddu, a hynny ar draul elfennau eraill o'r cwricwlwm o bosibl".

Er mwyn "lliniaru" y risg, meddai, "caiff ysgolion 'Prif Iaith – Saesneg, rhannol Gymraeg' sy'n symud o'r sylfaen isaf tuag at yr oriau gofynnol o 10% eu cefnogi mewn llawer o ffyrdd".

"Ni chaiff yr oriau gofynnol eu cyflwyno yn syth ar ôl pasio'r Bil. Bydd cyfnod o amser wrth i reoliadau gael eu datblygu, a fydd yn rhoi amser i ysgolion gynllunio'n briodol er mwyn codi eu darpariaeth Gymraeg tuag at y lefel ofynnol.

"At hynny, mae'r Bil hefyd yn galluogi ysgolion i wneud cais i gael eu heithrio dros dro (hyd at dair blynedd i ddechrau, gyda'r posibilrwydd o hyd at dair blynedd arall) rhag y gofyniad i ddarparu addysg Gymraeg yn unol â'u categori iaith, pan fydd angen mwy o amser arnynt i gyrraedd y lefel ofynnol statudol."

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn "cydnabod bod angen meithrin gwell dealltwriaeth o pam fod rhai grwpiau o ddysgwyr wedi'u tangynrychioli mewn addysg cyfrwng Cymraeg ar hyn o bryd ac i gyflwyno mesurau i fynd i'r afael ag unrhyw rwystrau sy'n cael eu nodi".

Ar hyn o bryd mae 3,284 o ddisgyblion Du, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg, sef 4.3% o'r disgyblion yn yr ysgolion hynny.

Dywed y llywodraeth bod "trafodaethau â swyddogion awdurdodau lleol mewn perthynas ag addysg cyfrwng Cymraeg wedi awgrymu y gall diffyg gwybodaeth, neu wybodaeth gamarweiniol, ynghylch addysg cyfrwng Cymraeg atal pobl rhag manteisio arni".

Yn fwy cyffredinol, mae Llywodraeth Cymru yn "ystyried bod y Bil yn gyfle i wella deilliannau ieithyddol grwpiau o ddysgwyr nad ydynt wedi'u cynrychioli'n ddigonol mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg ar hyn o bryd, gan gynnwys dysgwyr Du, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol, gan gynnwys dysgwyr Sipsiwn, Roma a Theithwyr, a phlant a phobl ifanc o deuluoedd incwm isel – beth bynnag fo categori iaith yr ysgolion y maent yn eu mynychu."

Mae Llywodraeth Cymru hefyd o'r farn "y gallai'r Bil gyfrannu at yr agenda trechu tlodi drwy roi sgiliau Cymraeg i blant a phobl ifanc na fyddent o bosibl wedi cael y cyfle i'w datblygu fel arall."

"O ganlyniad, mae'n bosibl y bydd yr unigolion hyn yn gallu ymgeisio am swyddi lle mae'r Gymraeg yn ddymunol neu'n hanfodol, gan eu galluogi i fanteisio ar fwy o gyfleoedd yn y farchnad lafur na fyddai fel arall wedi bod yn agored iddynt."