अफगाणिस्तान: 'शाळा अन् शिक्षण नसलेलं जीवन जगण्यापेक्षा मरण बरं'

17 वर्षांची हबीबा सांगते, "मी रोज सकाळी या आशेने उठते की आज तरी शाळा उघडेल. ते [तालिबान] म्हणतात की, आम्ही लवकरच शाळा सुरू करू, पण आज दोन वर्षं उलटली शाळा सुरूच झाल्या नाहीत. माझा त्यांच्यावर विश्वास नाहीये, माझं मन दुखावलंय."

हे सांगताना तिने तिचे डोळे मिचकावले आणि दाताखाली ओठ चावले, जेणेकरून डोळ्यातून पाणी येऊ नये.

तालिबानने अफगाणिस्तानात माध्यमिक शाळा बंद केल्या आहेत. त्यामुळे हबीबा आणि तिच्यासारख्या शेकडो हजारो किशोरवयीन मुलींचं शाळेत जाणं बंद झालंय. अशी कारवाई करणारा अफगाणिस्तान एकमेव देश आहे.

आज शाळा बंद होऊन दीड वर्ष लोटलं, पण त्यांच्या जखमा ताज्याच आहेत.

या मुलींच्या मनात भीती आहे. त्यांना वाटतं की, त्यांना जे सहन करावं लागतंय, त्याबाबतचा जगाचा रोष कमी होत चाललाय. पण त्यांना रोज तेच दुःख सहन करावं लागतंय. या आठवड्यात दुसरी शाळा सुरू झाली आणि ते ही त्यांच्याशिवाय...यामुळे त्यांचं दुःख आणखी तीव्र झालंय.

तमाना म्हणते, "मुलांना शाळेत जाता येतं, त्यांना हवं ते करता येतं. मी जेव्हा हे पाहते तेव्हा मला खूप वाईट वाटतं. माझा भाऊ जेव्हा शाळेला जायला निघतो तेव्हा तर मी गळून पडते," हे सांगताना तिचा आवाज थरथरत होता, तिच्या गालावर अश्रूंचे थेंब ओघळले होते, पण ती तिचं मन मोकळं करत होती.

"माझा भाऊ शाळेला जाताना मला म्हणायचा की, मी तुझ्याशिवाय शाळेला जाणार नाही. पण मी त्याला मिठीत घेऊन सांगितलं की तू जा, मी लवकरच तुझ्यासोबत येईन."

"लोक माझ्या आई-वडिलांना म्हणतात की, तुम्हाला काळजी करण्याचं कारण नाहीये, तुम्हाला मुलगे आहेत. पण मला ही मुलांसारखे अधिकार हवेत," तमाना सांगते.

तालिबान सरकारने महिलांवर जे काही निर्बंध लादले आहेत ते पाहता शाळा पुन्हा सुरू होण्याच्या आशा आता मावळल्या आहेत.

हबीबा सांगते, सुरुवातीच्या टप्प्यात थोडं स्वातंत्र्य होतं, पण हळूहळू ते ही संपलं.

माध्यमिक शाळांवर बंदी घातल्यानंतर डिसेंबर 2021 मध्ये तालिबानने पहिला आदेश काढला की, जर कोणत्याही महिलेला 72 किमी पेक्षा जास्त प्रवास करायचा असेल तर तिच्यासोबत पुरुष नातेवाईक असणं गरजेचं आहे.

मार्च 2022 मध्ये तालिबान सरकारने मुलींसाठी माध्यमिक शाळा पुन्हा सुरू केल्या जातील असं सांगितलं. पण या शाळा काही तासांसाठीच उघडल्या जाणार होत्या.

हे निर्बंध लादून दोन महिने झालेही नसतील तोपर्यंत पुढचा आदेश आला की, महिलांनी डोक्यापासून पायापर्यंत झाकलेले कपडे घालावे. चेहरा ही झाकला जाईल याची काळजी घ्यावी.

नोव्हेंबर महिन्यात महिला आणि मुलींच्या पार्क, जिम आणि स्विमिंग पूलमध्ये जाण्यावर बंदी घालण्यात आली होती. मुलींना यापुढे विद्यापीठात अर्थशास्त्र, अभियांत्रिकी आणि पत्रकारिता हे विषय शिकता येणार नव्हते.

पुढे एका महिन्यानंतर मुलींसाठी विद्यापीठांचे दरवाजेही बंद करण्यात आले. हा मोठा धक्का होता. आरोग्य क्षेत्र वगळता महिलांच्या देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय स्वयंसेवी संस्थांमध्ये काम करण्यावरही बंदी घालण्यात आली.

महताब सांगते, "जर स्त्रियांवरील या मर्यादा वाढतच गेल्या तर मला वाटत नाही की हे जीवन स्त्रियांसाठी जगण्या लायक राहील. माणूस म्हणून आम्हाला आमचे मूलभूत अधिकार मिळालेले नाहीत. शिक्षणाशिवाय जीवनाला अर्थ नाही. त्यामुळे असं जीवन जगण्यापेक्षा मरण बरं वाटतं."

2021 च्या मे महिन्यात पूर्वीचं अफगाणिस्तान सरकार आणि तालिबान दरम्यान युद्ध सुरू होतं. यावेळी सय्यद उल-शुहादा शाळेत झालेल्या बॉम्बस्फोटात महताब जखमी झाली होती.

ती सांगते, "माझ्या मानेवर, चेहऱ्यावर आणि पायावर जखमा झाल्या होत्या. ते खूप वेदनादायक होतं, पण मी अभ्यास सुरू ठेवला. मी मिड-टर्म परीक्षाही दिली होती, पण तालिबान सत्तेवर आल्यावर सगळंच संपलं."

सत्तेवर आल्यावर तालिबानने सांगितलं होतं की, जोपर्यंत वातावरण शांत होत नाही तोपर्यंत मुलींसाठी शाळा आणि विद्यापीठे बंद ठेवण्यात येतील. या मुद्द्यावर तालिबान सरकारमध्येही मतभेद आहेत. पण मुलींसाठी शाळा कॉलेज सुरू करावीत असं म्हणणाऱ्यांच्या प्रयत्नांना यश आलेलं नाही.

तालिबानचं म्हणणं आहे की, महिलांवर इतर निर्बंध लादण्यात आलेत कारण महिलांनी हिजाब किंवा इस्लामिक कायद्यांचं पालन केलेलं नाही. तालिबानने जे निर्बंध लागू केलेत त्याची अंमलबजावणी

सगळीकडे एकसारखी होते असं नाही. पण त्यांच्या या निर्बंधांमुळे भीती आणि गोंधळाचं वातावरण निर्माण झालंय.

तमना म्हणते, "आम्ही नेहमी हिजाब घालतो. पण त्यामुळे फरक पडत नाही. त्यांना नेमकं काय म्हणायचं आहे? मला समजत नाही."

अफगाणिस्तानमधील एखाद्या स्त्रीने हिजाब घातला नाही असं कधी घडलंच नाही. अगदी तालिबान सत्तेवर येण्यापूर्वी आणि सत्तेवर आल्यानंतरही हे घडलं नाही.

महिलांवर लादलेल्या निर्बंधांमुळे त्यांच्यासाठीची सार्वजनिक ठिकाणे कमी होत चालली आहेत. यावर लैला बासीम यांनी काबूलमध्ये महिलांसाठी एक लायब्ररी सुरू केली. मागच्या नोव्हेंबरमध्ये आम्ही या लायब्ररीला भेट दिली होती. खोलीच्या तीन भिंतीवरील कपाटांवर हजारो पुस्तकं नीटनेटकी रचून ठेवली होती. कधी वाचनासाठी तर कधी एकमेकींची भेट घेण्यासाठी महिला इथं येत असत.

पण आता लायब्ररी बंद आहे.